Monumenten openen de deuren: reis door het haring- en jeneververleden

In Schiedam draait het volgens Hanneke Bleijs van de gemeente Schiedam vooral om de rol van de stad in handelsnetwerken. "Denk bijvoorbeeld aan het jeneververleden," zegt Bleijs. "Deze keer leggen we nog eens nadruk op panden die daarmee te maken hebben, zoals het Entrepotgebouw, De Molukken en de Sodafabriek." Deze gebouwen spelen een belangrijke rol in de geschiedenis van de handel en productie in de stad.

Ook in Vlaardingen zijn er monumenten te bezoeken die aansluiten bij het thema ‘Onderweg'. Ron Hoekstra, woordvoerder van de gemeente Vlaardingen, noemt onder andere de Windas, het pand van Fonds Schiedam Vlaardingen en de begraafplaats als hoogtepunten. Naast deze aanbevelingen hebben wij zelf ook onderzoek gedaan en een lijst samengesteld met de meest opvallende monumenten in Schiedam en Vlaardingen.

Schiedam

Monopole

Het Monopole, aan de Hoogstraat 99, is een ontwerp van de Schiedamse architect A. Stahlie. Het gebouw opende haar deuren op 1921 onder de naam: bioscoop Pandora. In de loop der jaren veranderde de bioscoop van naam. Zo heette het zes jaar City-bioscoop (1932-1938). Daarna was het 30 jaar lang de Monopole. Ondanks dat het in 1968 sloot, is de naam Monopole het meest bekend. Het gebouw weerspiegelde met zijn prachtige interieur, glas-in-lood en schilderingen de grandeur van grote stedelijke bioscopen zoals Tuschinski in Amsterdam, dat in dezelfde periode werd gebouwd. Bioscopen boden destijds een luxe ontsnapping aan het dagelijks leven. Sinds begin jaren negentig stond het hoekpand permanent leeg. In 2021 kocht Stadsherstel Maassteden het pand, dat nu verhuurd wordt aan het Stedelijk Museum Schiedam voor verschillende exposities.

Entrepotgebouw de Nederlanden

Het gebouw maakt deel uit van het complex 'De Nederlanden', een distilleerderij-handelsdepot gebouwd in 1951 aan de Nieuwe Haven 109 in Schiedam. Oorspronkelijk diende het voor de opslag en handel van eindproducten uit de jeneverindustrie. Het depot diende als een verzegelde opslagplaats dat onder douanetoezicht stond, voornamelijk voor goederen waarvan de bestemming of belastingstatus nog bepaald moest worden. Tegenwoordig zijn er 28 appartementen in het gebouw gevestigd.

Nationaal coöperatie museum

Het winkelpand is gevestigd op de hoek van de Lange Haven en de Appelmarkt. In het museum vindt je informatie over het ontstaan, de doelen, de producten en het ten onder gaan van de verbruikscoöperaties.

Foto: Twee

De coöperaties speelden een belangrijke rol in de Nederlandse geschiedenis. Aan het eind van de negentiende eeuw, toen boeren het moeilijk hadden door de Industriële Revolutie, begonnen zij verbruikscoöperaties op te richten. In deze coöperaties kochten leden samen levensmiddelen in, wat goedkoper was dan individuele aankopen. De populariteit van deze verenigingen groeide snel en op een bepaald moment was meer dan tien procent van de bevolking bij een coöperatie aangesloten. Sinds 1977 worden historische voorwerpen van deze coöperaties tentoongesteld in het Nationaal Coöperatie Museum in Schiedam.

Pand Paulus

In de 16e en 17e eeuw huisden op dit adres brouwerijen met opvallende namen zoals 'Het Hellebaart met de Kroon' en 'De Swarte Leeuw'. Later maakten deze brouwerijen plaats voor jeneverproductie. In 1844 erfde J.C.J. Nolet hier een complex bestaande uit een huis, mouterij, branderij, pakhuizen en een klein huisje. In 1871 verkocht hij het hele terrein aan de zendingsvereniging Paulus.

De vereniging Paulus, opgericht in 1862, begon als een organisatie ter ondersteuning van christelijke zending, maar ontwikkelde zich tot een vrijzinnige beweging in Schiedam. Met de hulp van een schenking van Alida Loopuyt kocht de vereniging het pand en organiseerde er tal van activiteiten, waaronder lezingen, cursussen, en zanglessen. Ook de Nederlandse Protestantenbond en de zondagsschool van de dames Knappert waren er actief. De bekende dichter François HaverSchmidt, beter bekend als Piet Paaltjens, vond er veel steun toen hij zich geïsoleerd voelde binnen de hervormde gemeente. In 1996 werd het gebouw gerestaureerd door Stadsherstel Schiedam, die het sindsdien beheert.

Pompstation

Aan de Rotterdamsedijk in Schiedam staat een historisch pompstation, gebouwd in 1922 in opdracht van het gemeentelijk waterleidingbedrijf. Het gebouw, ontworpen door de Rotterdamse architect A. Otten, volgt een sobere bouwstijl verwant aan de Amsterdamse School, met strakke lijnen en een functionele vormgeving. Het rechthoekige pand, deels ingebouwd in de noordelijke dijk, bevindt zich in de zichtlijn van de Boerhaavelaan.

Het pompstation werd gebouwd nadat Schiedams grondgebied in Nieuw Mathenesse werd ingelijfd voor de uitbreiding van de Rotterdamse haven. Hierdoor moest de bestaande watertoren wijken, en het nieuwe pompstation nam zijn functie over. Uitgerust met vijf elektrische pompen en een gasmotor van de firma Deutz, zorgde het station voor de watervoorziening in Schiedam. De gasmotor, de laatste van zijn soort in Nederland, is nog steeds aanwezig, samen met de indrukwekkende groene machines die deel uitmaken van dit unieke industriële erfgoed.

Vergulde Valk ’T Kethelhuys

Het gebouw dateert oorspronkelijk uit 1573. Door de eeuwen heen is het pand van eigenaar op eigenaar een herberg, stalhouderij en kruidenierswinkel geweest en in 1925 kwam er een kolenhandel bij. Rond 1950 is de herberg woonhuis geworden en de kruidenierswinkel werd uitgebreid. In de jaren negentig is het pand volledig woonhuis geworden van de familie van Leeuwen. De heer en mevrouw van Leeuwen bereikten de pensioengerechtigde leeftijd en hebben hun goedlopende kruidenierswinkel gesloten. Tegenwoordig doet het dienst als woonhuis en herbergt het een thee- en cadeauwinkel.

VLAARDINGEN

Boerderij zonnehoeve

Boerderij Zonnehoeve, gelegen aan de Trekkade 24 langs de Vlaardingervaart, is een van de oudste nog bestaande boerderijen in het gebied. Uit onderzoek blijkt dat de boerderij is gebouwd op een huisterp, een kunstmatige verhoging van het land om bebouwing te beschermen tegen overstromingen, die al in de twaalfde of dertiende eeuw is opgeworpen. Oorspronkelijk diende de boerderij voor de productie van melk, boter en kaas voor de omliggende steden.

Tegenwoordig huisvest de Zonnehoeve het Melkmuseum. In de zorgvuldig gerestaureerde schuur en stal krijgen bezoekers een beeld van het vroegere leven op de boerderij en de veranderingen die sindsdien hebben plaatsgevonden. Het museum biedt een fascinerende inkijk in de rijke geschiedenis van het boerenleven en de productie van zuivel door de eeuwen heen.

Distilleerderij Van Toor

Van Toor, gelegen aan de Maasluisedijk 32 in Vlaardingen, is een van de oudste distilleerderijen van Nederland. Deze ambachtelijke distilleerderij, net ten westen van Rotterdam, werd opgericht in 1883. In 2008, bij het 125-jarig bestaan, ontving Van Toor het predicaat Hofleverancier, een erkenning voor haar lange geschiedenis en kwaliteit.

Van Toor staat bekend om traditionele dranken zoals Boerenjongens, Bruidstranen, Advocaat, Kandeel en vooral Schelvispekel. Schelvispekel, een historische vissersdrank, vormt al sinds de oprichting de kern van het bedrijf. De oorsprong van deze drank gaat terug tot de tijd van de VOC. Vlaardingse vissers ruilden schelvis, een vissoort verwant aan kabeljauw, met VOC-bemanningen voor specerijen. Met deze kruiden creëerden de vissers hun eigen drank, zonder kunstmatige geur- of smaakstoffen. Dit pure, ambachtelijke recept wordt tot op de dag van vandaag gevolgd.

Hollandiagebouw

Het Hollandiagebouw aan de Oosthavenkade in Vlaardingen werd oorspronkelijk gebouwd als kantoor voor de Melkfabriek Hollandia, opgericht in 1882 door Constant Hendrik Wagenaar Hummelinck. De fabriek produceerde melk, boter en kaas, maar maakte in de beginjaren verlies. Vanaf 1888 werd het bedrijf echter winstgevend en begon zelfs te exporteren naar Zwitserland en Frankrijk. Door de groei van het bedrijf werd het kantoor in 1897 uitgebreid, en in 1912 kwam er een extra vleugel bij.

In 1929 fuseerde Hollandia met Nestlé, waarna de productie verschoof naar gevriesdroogde champignons. Het kantoor verhuisde in 1971 naar Amsterdam, en in 1975 kocht de gemeente Vlaardingen het pand. Het werd toen gebruikt als Cultureel Centrum 'Hollandia' tot 2014. In 2017 werd het rijksmonument verkocht, en in 2019 begon de verbouwing tot veertien stadsappartementen.

Vulcaanbrouwerij

Het pand, gelegen aan de Oosthavenkade, werd gebouwd in 1881/82 als woonhuis bij een brouwerij met de naam ‘de Gekroonde M’, in opdracht van brouwer A. Hoogenboezem, die het liet optrekken als tweelingpand met massieve gemetselde muren van verschillende diktes.

Foto: Twee

Rond 1902 werd het pand gebruikt voor het opslaan van zout, essentieel voor de conservering van haring. In 1910 werd het gebouw overgenomen door haringbedrijf C. van Toor en bleef het tot 1965 in gebruik als zoutopslag. In 1912 werd aan de oostkant een pakhuis bijgebouwd voor de haringhandel. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het pand beschadigd door een bom, waarbij ook de gevels van het gebouw schade opliepen.

Vanaf 2016 is hierin de Vulcaanbrouwerij gevestigd.

Poort van Hoog Lede

De poort, gebouwd in 1735, was de toegang tot de ridderhofstad Holy, het hart van de heerlijkheid Holy. Deze historische plek bestond uit een middeleeuwse woontoren en een boerderij, en vormde een belangrijk centrum in de regio.

In de Rozentuin, waar de poort zich bevindt, zijn verschillende oorlogsmonumenten te vinden. Een van deze monumenten is het Veteranenmonument, geplaatst om de Vlaardingse veteranen te eren voor hun inzet tijdens militaire missies. Daarnaast staat er een monument ter herinnering aan de slachtoffers van de atoombomaanvallen op de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki in 1945. Op 6 augustus werd Hiroshima gebombardeerd, en drie dagen later, op 9 augustus, volgde Nagasaki. Beide aanvallen werden uitgevoerd door de Amerikaanse luchtmacht aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.

Schiedamse en Vlaardingse kerken

De Dorpskerk

De Ned. Herv. Dorpskerk staat aan het Noordeinde in Schiedam- Noord, het voormalige dorp Kethel. Het is een uit baksteen opgetrokken laatgotische kerk. Omstreeks 1300 werd een 27 meter hoge toren aangebouwd en in 1400 kreeg de kerk een noordelijke deel bij. Vanwege de losliggende bodem leidde dit al snel tot verzakkingen en daarom werden er steunberen tegen de muren gezet om verdere verzakkingen  te voorkomen. In de eerste helft van de zeventiende eeuw kreeg de kerk Toscaanse zuilen, houten gewelven, een preekstoel, een schepenbank, een herenbank en enkele gewone banken. Het kerkhof bevindt zich op de plaats waar vroeger het koor van de kerk was en kan bezocht worden via een smeedijzeren hek met harstenen pijlers. De protestantse kerk wordt momenteel nog steeds gebruikt en is de enige kerk waar de Protestantse Gemeente Kethel diensten houdt.

De Grote- of Sintjanskerk

De kerk is het oudste gebouw binnen de stadsmuren van Schiedam, opgericht in 1252 als een centrale plek voor alle inwoners. Men denkt dat Sint Luidina, de beroemde Schiedamse beschermheilige, hier ooit begraven lag, aangezien er een opvallende roodbonte grafsteen in de kerk aanwezig is. Binnen de kerk vind je ook een van de best bewaarde goudleerkamers van West-Europa. Er staat ook een sculptuur van de lokale kunstenaar Sjef Hendrickx, gemaakt van de overblijfselen van de beeldenstorm van 1572. Meer over de rijke geschiedenis van de kerk kun je ontdekken in onze podcast ‘Kerkgeheimen’.

De Liduinabasiliek

De Basiliek van de Heilige Liduina, voorheen de Singelkerk in Schiedam, werd op 18 juni 1990 door paus Johannes Paulus II verheven tot Basilica Minor als blijk van speciale erkenning. Sindsdien staat de kerk officieel bekend als de Basiliek van de Heilige Liduina en Onze Lieve Vrouw Rozenkrans.

Foto: Twee

In de volksmond wordt deze de Liduinabasiliek genoemd. De Liduinabasiliek heeft die bijzondere betekenis omdat zich in de kerk de stoffelijke resten van de H. Liduina bevinden, de bekendste beschermheilige van Schiedam. De Liduinabasiliek is de enige basiliek in het bisdom Rotterdam.

De Grote Kerk in Vlaardingen

De Grote Kerk aan de Markt in Vlaardingen, gebouwd in de 16e en 17e eeuw, staat op de plek waar vermoedelijk rond de 8e eeuw een Willibrordkerkje heeft gestaan. In de 12e eeuw liet Graaf Dirk IV hier de eerste stenen kerk bouwen, die oorspronkelijk groter gepland was, maar door overstromingen en het vertrek van het gravenhuis werd de bouw vertraagd. Pas in de 14e eeuw werd de kerk voltooid.

In de 16e eeuw diende de kerk als parochiekerk voor Vlaardingen en omliggende gebieden. Na de Reformatie in 1572 kwam de kerk in handen van de calvinisten, en door de stadsbrand in 1574 raakte deze zwaar beschadigd. De herbouw volgde in 1584, en in de 17e eeuw werden twee zijbeuken toegevoegd, waardoor een driebeukige hallenkerk ontstond. De verzakte toren werd in 1743 afgebroken en in 1764 vervangen door een losstaande toren. Binnen de kerk staat het Van Peteghem-orgel uit 1763, en jaarlijks vindt hier de uitreiking van de Geuzenpenning plaats. In 2023 verloor de kerk haar religieuze functie, en er wordt nu gewerkt aan een nieuwe bestemming voor het gebouw.

Schiedamse en Vlaardingse molens

De Drie Koornbloemen

Molen De Drie Koornblomen is de oudste brandersmolen in Schiedam, gebouwd in 1770 op initiatief van 18 branders. In 1832 werd een molenaarswoning aan de molen toegevoegd. Aanvankelijk werd de molen gebruikt voor het zagen van mahoniehout en later voor het pellen van rijst. Nadat in 1857 de maalbelasting werd afgeschaft, begon de toenmalige eigenaar ook graan voor bakkers te malen. Latere generaties molenaars maalden ook erwten, mais en bonen voor veevoer. De Drie Koornblomen is de enige brandersmolen met een aangebouwd en nog bewoond molenaarshuis. Doordat er een vrijwillige molenaar woont, draait de molen nog regelmatig.

Museummolen De Walvisch

Op 16 juni 1794 legde Anthonius Nolet, lid van een vooraanstaande distilleerdersfamilie, de eerste steen van molen de Walvisch in Schiedam. De molen is vernoemd naar de tegenoverliggende Walvischstraat, een verwijzing naar de betrokkenheid van Schiedammers bij de Groenlandse walvisvaart. De Walvisch heeft door de jaren heen meerdere stormschades gehad, maar de meest ingrijpende schade was de brand van 1996, die van de kap tot de eerste zolder het interieur verwoestte. Dankzij inspanningen van lokale bedrijven, instellingen en burgers kon de molen in 1999 worden gerestaureerd. Sinds 2018 dient molen De Walvisch zowel als museummolen als molenwinkel, maar er wordt niet meer gemalen.

Babbersmolen

De Babbersmolen ligt aan de Poldervaart in Schiedam en is de oudste (1710) poldermolen van Nederland. Lange tijd was alleen de 16 meter hoge molenromp te bezichtigen.

Foto: Twee

Sinds 2013 is de molen echter volledig gerestaureerd naar zijn oorspronkelijke staat, hierbij werd ook de oude molenaarswoningen hersteld. De molen staat op het volkstuincomplex ‘Vijfsluizen’ aan de Schiedamsedijk 2A, in Schiedam.

Molen Aeolus

Molen Aeolus, gebouwd in 1790, kent een lange geschiedenis met eerdere molens op dezelfde plek. Na een brand in 1797 werd de molen hersteld, en in de 19e eeuw functioneerde hij als koren- en rijstpelmolen. De molen was tot 1915 bewoond door molenaar Terlaak en zijn gezin, maar na een blikseminslag waarbij mensen gewond raakten, weigerde zijn vrouw nog in de molen te wonen, waarna het gezin vertrok.

In 1915 werd de molen onttakeld en bleef hij jarenlang zonder wieken. Na gedeeltelijk herstel in 1956 werd de molen in de jaren '90 opnieuw in gebruik genomen. Sinds 2009 wordt de molen beheerd door een stichting. Hoewel de molen regelmatig draait, is het maalwerk op windkracht niet meer volledig functioneel. In 2023 won Aeolus de Molenprijs van € 100.000, wat het herstel van het maalwerk mogelijk maakt.